Жалпы білім беретін мектептердің жаратылыстану бағытындағы педагог кадрларының үштілділік саясатын іске асыру үдерісі



Бұл мақалада Назарбаев Университетінің «Педагогикалық шеберлік орталығы», «USTAZ» Кәсіби оқыту орталығы» ЖШС және «Өрлеу» БАҰО АҚ сияқты қосымша білім берудің үш негізгі орталығының біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыруы мысалында үштілділік саясатын іске асыру үдерісі талданады.

Кілтті сөздер: біліктілікті арттыру курстары, үштілділік саясаты, CLIL технологиясы, оқытудың каскадты моделі, реформаны жүзеге асыру.

Статья посвящена процессу реализации политики трехъязычия, на примере организации курсов повышения квалификации тремя основных центрами дополнительного образования, такими как «Центр образовательного лидерства» Назарбаев Университета, ТОО «Центр профессионального обучения «USTAZ», АО «Национальный центр повышения квалификации «Өрлеу».

Ключевые слова: курсы повышения квалификации, политика трехъязычия, технология CLIL, каскадная модель обучения, реализация реформы.

Әлемдік жаһандану аясында Қазақстан Республикасында да көптілді құзыреттілікті меңгеруге сұраныс пайда болды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында: «Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығы емес, оның бәсекелік қабілетімен айқындалады. Сондықтан, әрбір қазақстандық, сол арқылы тұтас ұлт XXI ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мәдени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың санатында. Сол себепті, «Цифлы Қазақстан», «Үштілде білім беру», «Мәдени және конфессияаралық келісім» сияқты бағдарламалар — ұлтымызды, яғни барша қазақстандықтарды XXI ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы», — делінген [1].

Жалпы «көптілді білім беру» ұғымы 1999 жылы ЮНЕСКО-ның конференциясында бекітілген. Бұл білім беру саласында үш тілден кем емес тілдерді (ана тілі, аймақтық және ұлттық және халықаралық тілдерді) қолдануды білдіреді [2].

ЮНЕСКО халықаралық ұйымының көптілдік туралы ресми құжаттарында дүниежүзіндегі барша халықтарға өз тілдерін киберкеңістікте, яғни электрондық түрін шығарып интернет желісіне қосуды ұсынады Нәтижесінде, дүниенің кез келген жерінде интернет желісіне байланысу арқылы қалаған тілмен танысып, үйренуге мүмкіндік болады.

Кіріктіріп оқыту әдісі жалпы барлық дидактика тәрізді, қазіргі кезде қиын кезеңнен өтуде. Жалпы орта білім берудің мақсаттары өзгерді, жаңа оқу жоспарлары және жаратылыстану-математикалық бағытының пәндерін кіріктіріп оқытудың жаңа тәсілдері әзірленуде [3]. Кіріктіріп оқытуға байланысты «Үш тілде білім беруді дамытудың 2015–2020 жылдарға арналған жол картасы» бағдарламасы енгізілген болатын [4]. Қазіргі заман талабына сай ағылшын тілі жеке пәндерді оқытуда негізгі құралға айналып жатқандығы мәлім. Әсіресе, жаратылыстану бағытындағы пәндер саласын ағылшын тілінде меңгеру, оқушылардың көптілді білім беру жүйесі арқылы шетелдік ғалымдардың еңбектерімен және дүниежүзінде күнделікті болып жатқан жаңалықтар және өзгерістермен тікелей танысу мүмкіндігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жағдай оқушылардың бойында қазіргі заман талабына сай қалыптасуына септігін тигізеді [5].

Қазақстан қазір білім беру деңгейін көтеру жолында және Үкімет оны басқа салалармен салыстырғанда басым мақсат ретінде қарастыруда. 2001–2010 жылдары Тілдерді дамыту бойынша "Қазақстандағы тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасының арқасында ағылшын тілі қазақстандық міндетті білім берудің бір бөлігіне айналды [6].

Үштілділік саясатын іске асыру Қазақстанның басты мақсаттарының бірі болып табылатын жоғары сапалы білім беру жүйесіне қол жеткізу үшін тиімді оқыту мен оқыту үшін білікті кәсіби кадрларды тиісті ұйымдастыруға және ұсынуға тікелей байланысты. Мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүйесі прогреске әсер ететін негізгі факторларды анықтау үшін одан әрі зерделеуді қажет етеді.

Стратегиялық жоспарға (2016 жыл) сәйкес 2016 жылы шамамен 120 мың мұғалімді оқыту жүзеге асырылуға тиіс болған, олар Қазақстан Республикасы бойынша әртүрлі жалпы білім беретін мектептердегі 307 мың мектеп мұғалімдерінің жалпы санының 40 пайызын құрады. Мұғалімдерді даярлау үштілділік саясатын іске асырудағы алғашқы қадам болды. Қазіргі таңда, барлық дайындалған және жоғары білікті мұғалімдер өздерінің алған дағдылары мен білімдерін практикада қолдану үстінде.

Кембридж университетінің білім беру факультеті (FoE) және Кембридж Халықаралық емтихандары (CIE) 2011 жылдың тамызында Назарбаев Зияткерлік мектептерімен бірге мұғалімдерді оқудан қол үзбей даярлау және бағалау бағдарламасын құруға аккредитация алды.

Озық тәжірибе орталығының мұғалімдерді даярлау жүйесі мен бағдарламасын қайта құрудың негізгі мақсаты-мұғалімдердің осы дәуірдің жас буынын оқыту қабілетін арттыру, цифрлық ортада мақсатқа ұмтылған, саналы, сауатты, тәуелсіз, сыни ойлайтын және үш тілде: қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде өзара іс-қимыл жасау қабілетіне сенімді болуға мүмкіндік беру болды.

Сонымен қатар, Кембридждік кәсіби даму бағдарламасы жаттықтырушыларға қазақстандық мұғалімдерді оқытуға көмектесудің үш жаңа тәсілін ұсынды, олар ойлау тәсілдері, жұмыс тәсілдері және жұмыс істеу құралдары болып табылады. Сонымен қатар, басты өзгеріс-мұғалімдерге сынып ортасында оқытуды басқарудың негізгі принциптері қандай екенін зерттеуге мүмкіндік беру. Мысалы, сыни ойлау деген не екенін түсіну, оқушылардың қабылдауы мен бейімділігін тану, цифрлық технологияларды қолдану, бағалау, қарым-қатынас жасау, ойлау, жоспарлау және пайдалану керектігін білу [7].

Озық тәжірибе орталығының бағдарламасы каскадты оқыту моделі аясында іске асырылды және 2016 жылы 120 000 мектеп мұғалімін қайта даярлауға бағытталды [8; 301]. Бұл модель таңдалу себебі, ол қысқа мерзімде мұғалімдерді өндірістен қол үзбей көбірек қамтуға мүмкіндік берді.

Озық тәжірибе орталығының бағдарламасы мұғалімдерді даярлаудың үш деңгейінен тұрады: үшінші және базалық деңгейлерде мұғалімдер өз сыныбына өзгерістер енгізеді, екінші және орта деңгейлерде олар жетекші өзгерістерді жалғастырады, сондай-ақ әріптестеріне тәлім береді және оқытады, бірінші озық деңгейдегі мұғалімдер де солай істейді, бірақ бүкіл мектепті басқаруға және дамытуға көп көңіл бөлінеді коучинг және тәлімгерлік арқылы мектепті жоспарлайды [9]. Алайда, базалық деңгейді бітірген мұғалімдердің еңбекақысы 30 %-ға артады, орта деңгей үшін жалақы 70 % — ға артады, ал ілгері деңгейдегі мұғалімдер үшін жалақының 100 % — дық өсімі есептелді [9].

"Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына» (2010) сәйкес мұғалімдерді даярлау жүйесін реформалау үшін тұжырымдамалық және құрылымдық әдістер айқындалды және мұғалімдерді даярлаудың негізгі үш орталығы құрылды, олар: Назарбаев Университетінің «Педагогикалық шеберлік орталығы», «USTAZ» Кәсіби оқыту орталығы» ЖШС және «Өрлеу» БАҰО АҚ біліктілікті арттыру институты және осы мекемелерге бекітілген білім беру мекемелері мен пилоттық мектептер жанындағы мұғалімдердің біліктілігін арттыру орталықтары [10].

2016 жылы STEM мұғалімдерінің ағылшын тілі саласындағы құзыреттілігін дамыту және оларға пәндерді оқыту әдістерінің негіздерін ұсыну жолымен үш тілді саясатты іске асыру үшін мұғалімдерді даярлау бағдарламалары бүкіл Қазақстан бойынша шығарылды [11].

2017 жылдың күзінде Назарбаев Университетінің «Педагогикалық шеберлік орталығы» және білім беру саласындағы озық тәжірибе орталығы ұйымдастырған біліктілікті арттыру бағдарламасына биология, химия, физика және информатика пәндерінен 4897 мектеп мұғалімі қатысты. Бағдарлама екі жарым айға созылды және елдің ауылдық жерлерінен 2533 мектеп мұғаліміне және 2364 қалалық мұғалімге арналған ағылшын тілін оқыту курсынан тұрды. Бағдарлама мұғалімдердің ағылшын тілін меңгеру деңгейін арттыру, пәндік терминологияны және академиялық тілді, сондай-ақ CLIL әдіснамасын (пәндік-тілдік кіріктірілген оқыту) меңгеру арқылы үштілділік саясатын іске асыруға бағытталған.

Курс үш модульден тұрды: біріншісі Macmillan Publishers баспасының «Straightly» оқу құралын пайдалана отырып оқытылатын A1 және A2 деңгейлеріндегі қарқынды ағылшын тілі курсы болды, екіншісі физика, химия, биология және информатика пәндері бойынша Cambridge University Press баспасының «негізгі" оқу құралын пайдалана отырып, ағылшын тілінде академиялық және пәндік терминологияны оқытатын пәндік компонент болды. ал үшінші модуль Назарбаев Университеті факультетінің үш тілде бейнедәрістері, соның ішінде оқытудың жаңа әдістері болды. Сонымен қатар, осы бағдарлама бойынша сабақ берген жаттықтырушылардың жалпы саны 524 болды (бірінші модульде 307 және екінші модульде 217). Қазақстанның әр өңірінен келген барлық қатысушылар ағылшын тілінен A2 [12] бастапқы деңгейіндегі қорытынды емтиханнан кейін бағдарламаны сәтті аяқтады.

2018 жылы осы бағдарламаны жалғастыру үшін Назарбаев Университетінің «Педагогикалық шеберлік орталығымен» келісім жасасты және CLIL әдіснамасын оқыту «USTAZ» Кәсіби оқыту орталығына тапсырылды. Бағдарламаға 3074 қатысушы қатысып, екі топқа бөлінді. Бірінші топқа 1723 мұғалім, 92 нұсқаушы, 34 жергілікті үйлестіруші (оқу көмекшілері), ал екінші топқа 1351 мұғалім, 79 нұсқаушы және 34 жергілікті үйлестіруші кірді. Бағдарлама бүкіл Қазақстан бойынша 18 іске асыру орнын қамтыды. Ол екі модульден тұрды: біріншісі B1 (200 сағат) және B2 (220 сағат) деңгейлерінде ағылшын тілін қарқынды оқыту болды, екіншісі пәндік терминология және 72 оқу сағаты бар пәндерді ағылшын тілінде оқытудың негізгі CLIL әдістемесі болды. Бірінші топ үшін бірінші және екінші модульдердің кезеңдері 19 ақпаннан 1 маусымға дейін және 5–15 маусым аралығында болды. Екінші топ үшін екі модульде олар 15 тамыздан 24 қыркүйекке дейін болды [11].

Қазақстанның Білім және ғылым министрлігімен ағылшын тілін және жаңа педагогикалық тәсілдерді оқыту мақсатында орта мектептің пән мұғалімдеріне арналған біліктілікті арттыру курстарын («Биология», «Химия», «Физика», «Информатика») ұсыну туралы келісімге қол қойған бірнеше озық тәжірибе білім беру орталықтары бар [13]. Солардың бірі «USTAZ» Кәсіби оқыту орталығы болып табылады, ол «Екі тілді пән мұғалімі» авторлық білім беру бағдарламасы бойынша курстар өткізген. Бұл бағдарлама алғаш рет 2017 жылғы 21–31 тамыз аралығында ағылшын тілінде жүзеге асырылды. Курстар Қазақстан Республикасының 23 өңірінде өткізілді, даярланған пән мұғалімдерінің жалпы саны 1749 адамды құрады. Бұл Қазақстан Республикасының орта мектептерінде «Информатика», «Физика», «Химия» жəне «Биология»пәндерін ағылшын тілінде оқытудың негіздері мен терминологиясын қамтитын пәндік курс болды. Курстарды пәндерді оқыту тәжірибесі бар және CLIL тәсілін білетін жаттықтырушылар өткізді. Курс аяқталғаннан кейін қатысушылар сертификаттар алды, терминология жинақтары және «Астана Кітап» баспасы шығарған 8-сыныптың «Информатика», «Физика», «Химия» жəне «Биология»оқулықтары берілді [14].

2018 жылдың 5 наурызында «USTAZ» Кәсіби оқыту орталығы «Информатика», «Физика», «Химия» жəне «Биология»пәндері бойынша «ХХІ ғасыр мұғалімі" авторлық білім беру бағдарламасы негізінде мұғалімдердің біліктілігін арттыру курсын жүзеге асырды. Бұл курстың мақсаты — ағылшын тілін меңгеру деңгейін B2 деңгейіне дейін көтеру, тілді меңгеруді және оқыту әдістерін қолдану дағдыларын жақсарту үшін оқытудың кешенді тәсілін қамтамасыз ету. Курс 492 және 292 академиялық сағаттан, сондай-ақ мұғалімдер есебінен қосымша күнделікті 2 сағаттық семинарлардан тұрды. Үш кезең болды: бірінші кезеңде мұғалімдер 200 сағат ішінде B1 деңгейінде ағылшын тілін меңгерді, екінші кезеңде олар 220 сағат ішінде B2 деңгейінде ағылшын тілі деңгейін алды және екі кезең де күніне 8 сағаттан және аптасына 3 рет жұмыстан қол үзбей өткізілді. Соңғы үшінші кезеңде пән компоненті аптасына 5 күн және күніне 8 сағат жалпы 72 академиялық сағат өткізілді, оның барысында қатысушылар ағылшын тіліндегі пән компонентінің терминологиясын, оқушылардың білім беру және танымдық қызығушылығын арттыратын ақпараттық-коммуникациялық технологияларды игерді, CLIL технологиясын қолдана алды. Курс соңында мұғалімдер емтихан тапсырып, CEFR (Common European Framework of Reference) стандарты бойынша сертификаттар алды [15].

«Өрлеу» БАҰО АҚ біліктілікті арттыру институты 2012 жылы республикалық білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрларының біліктілігін арттыру институтын біріктіру жолымен және Астана, Алматы қалалары мен өңірлерінде 16 институтты мұғалімдердің біліктілігін арттыру үшін құрды. Жыл сайын «Өрлеу» БАҰО АҚ барлық деңгейдегі шамамен 73,3 мың педагог қызметкер үшін мұғалімдердің біліктілігін арттыруды қамтамасыз етті. «Өрлеу» БАҰО АҚ негізгі мақсаты-бірлескен басқару негізінде білім берудің жоғары сапасын қамтамасыз ететін педагог кадрлардың біліктілігін жүйелі түрде арттыруды қамтамасыз ету, қазақстандық және әлемдік тәжірибені тарату болып табылады.

Назарбаев Университеті қоғамдастығын бағалау туралы есепте кәсіби даму бағдарламасы бағдарлама аяқталғаннан кейін мұғалімдер мен жаттықтырушылардың кері байланысынан нәтижелер жинау арқылы қойылған мақсаттарға қол жеткізгені туралы қорытынды жасалды [11]. Сонымен қатар, үштілділік саясатының іс жүзінде қаншалықты тиімді жүзеге асырылатынын көру үшін мұғалімдердің нақты сыныптағы дағдылары мен білімдерінің салдарын одан әрі зерттеу қажет болады.

Біліктілікті арттырудың қолданыстағы бағдарламасы тиімді, бірақ одан әрі дамытуды қажет етеді, өйткені қазірдің өзінде үлкен жұмыс көлемі орындалғанын және ол жыл сайын үнемі жетілдіру процесінде тұрғаны белгілі. 2017 жылы Назарбаев Университетінің озық тәжірибе білім беру орталығы ұйымдастырған біліктілікті арттыру бағдарламасының тренерлері өз тәжірибелеріне сүйене отырып, түзетуді немесе жақсартуды қажет ететін келесідей кейбір шектеулерді атап өтті: «Біріншіден, ағылшын тілін меңгеруге қосымша материалдар мен терминдерді меңгеруге және оны қайталауға аудио материалдар жетіспеді. Екіншіден, электронды оқыту тәсілін қолдану мүмкін болмады, өйткені сыныптар компьютерлер мен проекциялық құрылғылармен қамтамасыз етілмеген. Сонымен қатар, ағылшын тілін үйренудің бастапқы деңгейі нөлден А1 деңгейіне дейін өзгерді, өйткені жас мөлшері 23-тен 60 жасқа дейін үлкен болды, бұл факторлар оқу процесіне әсер етті, өйткені үлкен айырмашылықтарға байланысты қиын болды, бірақ мүмкін болды» [16].

Қорытындылай келе, кез-келген реформаның идеясы көп күш пен қарқынды жұмысты қажет етеді. Үштілділік саясаты-біздің еліміз өз орнын алғысы келетін қарқынды дамып келе жатқан әлемнің қажеттілігі. Бұл мақаланың негізгі идеясы-мұғалімдерді даярлау жүйесін реформалау арқылы үштілділік саясатының қалай жүзеге асатынын көрсету. Бұл Кембридж университетімен бірлесе отырып, каскадты оқыту моделіне негізделген бағдарламаны құруға көмектесетін озық орталықтар құру болды. Назарбаев Университетінің «Педагогикалық шеберлік орталығы», «USTAZ» Кәсіби оқыту орталығы» ЖШС және «Өрлеу» БАҰО АҚ сияқты түрлі орталықтардың бағдарламаны іске асыруы туралы деректері сипатталды және талданды.

Әдебиет:

1. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы, 2017 жылғы 12сәуір, https://www.akorda.kz/
2. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016–2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2016 жыл. Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 1 наурыздағы № 205 Жарлығымен бекітілген.
3. Мектептердің оқу үдерісінде CLIL -технологияны қолдану бойынша әдістемелік ұсынымдар. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, Астана, 2018ж.
4. «Үш тілде білім беруді дамытудың 2015–2020 жылдарға арналған жол картасы». Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің м.а. 2015 жылғы 5 қарашадағы № 622, Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2015 жылғы 9 қарашадағы № 344 және Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 13 қарашадағы № 1066 бірлескен бұйрығымен бекітілген.
5. Ағылшын тілін және жаратылыстану-математика бағытындағы пәндерді (информатика, физика, химия, биология, жаратылыстану) кіріктіріп оқыту. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, Астана, 2016ж.
6. Nogaibayeva, G. & Zhumazhanova, S. (2016). Development of STEM education in the world and in Kazakhstan. Bilimdi El-Educated country, 20 (57).
7. Turner, F., Wilson, E., Ispussinova, S., Kassymbekov, Y., Sharimova, A., Balgynbayeva, B., & Brownhill, S. (2014). Centres of Excellence: Systemwide Transformation of Teaching Practice. In D. Bridges (Ed.). Educational reform and internationalisation. The case of school reform in Kazakhstan. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 83–105.
8. Fimyar, O. (2014). Translating pedagogical «excellence» into three languages or how Kazakhstani teachers «change». In D. Bridges (Ed.). Educational reform and internationalization. The case of school reform in Kazakhstan. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
9. OECD Reviews of national policies for education. Secondary education in Kazakhstan. OECD Publishing. — 2014.Doi: 10.1787/9789264205208-en
10. Kovalchuk V. Teaching staff advanced training in Russia, the Republic of Kazakhstan, the USA and Canada [Electronic resource] / V. Kovalchuk // Comparative Professional Pedagogy. — 2015. — Access mode: https://content.sciendo.com/view/journals/rpp/5/4/article-p16.xml
11. Seath, J. (2018). Independent evaluation report of the Professional Development Program (PDP) for STEM teachers. Nazarbayev University Educational Excellence Centre. Astana. Retrieved from https://nu.edu.kz/news/nu-program-training-schoolteachers-teaching-stem-subjects-english-language-proved-compliance-international-standards
12. Nazarbayev University news (2017, December 14). 5 000 secondary-school teachers from all the regions of the Republic of Kazakhstan have completed English language training courses. [Electronic resource]. — Access mode:https://nu.edu.kz/news/main/5–000-secondary-school-teachers-regions-republic-kazakhstan-completed-english-language-trainingcourses-2
13. Shaikenova, M. (2015, Avgust 20). Shkolnye predmety v Kazakhstane budut prepodavat na trekh yazykakh [School subjects in Kazakhstan will be taught in three languages]. zakon.kz. Retrieved from http://www.zakon.kz/4736750-shkolnye predmety-vkazakhstane-budut.html
14. Baimukhanova, K. (2017, September 11). Obrazovatelnaia prohramma «Bilinhvalnyi uchitel predmetnik». «Ustaz» uplc.kz. Retrieved from http://uplc.kz/programmabilingvalnyi-uchitel-pr/
15. Baimukhanova, K. (2018, May 12). «Uchitel 21 veka» — kursy povysheniia kvalifikatsii. «Ustaz» uplc.kz. Retrieved from http://uplc.kz/665–2/
16. A. Z. Nurzhumbayeva, G. B. Sarzhanova Implementation of the trilingual policy through the Advanced Teacher Training System for secondary schools teachers of «Computer science», «Physics», «Chemistry» and «Biology» in English, PEDAGOGY Series,Bulletin of the Karaganda university, № 3(95)/2019