Мақала шет тілін оқыту үдерісіне ұлттық-өңірлік компонентті интеграциялау арқылы білім алушылардың әлеуметтік-мәдени құзыреттілігін қалыптастырудың негізгі тәсілдеріне арналған. Автор көркем әдебиеттің аудармалары, мәдениет туралы шетелдік мақалалар, бейне материалдар сияқты түпнұсқа материалдарды зерттеді. Мақалада осы материалдарды ағылшын тілі сабақтарында қолдану бойынша практикалық ұсыныстар берілген. Атап айтқанда, студенттің тұлғалық әлеуметтік-мәдени дамыту әдістерінің бірі ретінде ағылшын, орыс тілдеріндегі мақал-мәтелдермен жұмыс істеу нұсқалары.
Түйінді сөздер: түпнұсқалық материалдар, шет тілдерін оқыту әдістемесі, ұлттық-аймақтық компонент, әлеуметтік-мәдени құзыреттілік.
Статья посвящена основным способам формирования социокультурной компетенции обучающихся посредством интеграции национально-регионального компонента в процесс обучения иностранному языку. Автором были изучены такие аутентичные материалы, как переводы художественной литературы, зарубежные статьи о культуре, видеоматериалы. В статье предложены практические рекомендации по использованию этих материалов на уроках английского языка, в частности варианты работы с пословицами английского, русского происхождения как одного из методов социокультурного развития личности обучающегося.
Ключевые слова: аутентичные материалы, методика обучения иностранным языкам, национально-региональный компонент, социокультурная компетенция.
Қазіргі әлемде шет тілін оқытудың мақсаты тек студенттердің лингвистикалық білімін беру және сөйлеу дағдыларын дамыту бола алмайды. Әлемдік жаһандану және тілдер мен мәдениеттердің интеграциясы жағдайында шет тілі сабақтарында білім алушының тұлғалық дамуын және оны жалпы кеңейтуде маңызды рөл атқаратын әлеуметтік-мәдени компонент басты орынға ие болды.
Шет тіліндегі негізгі жалпы білім берудің мемлекеттік стандартында ұсынылған әлеуметтік-мәдени құзыреттілік оқытылатын тілдің елі, олардың сөйлеу мінез-құлқының ұлттық-мәдени ерекшеліктері және мәдениеттер диалогы процесінде осы білімді пайдалану мүмкіндігі туралы білім жиынтығы ретінде анықталады [Об утверждении государственных общеобязательных стандартов образования всех уровней образования// Министра образования и науки Республики Казахстан]. Алайда, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясының маңызды элементі бола отырып, әлеуметтік-мәдени даму сонымен бірге өз елін, аймағын және мәдениетін білдіру қабілетін де қамтиды. Әлеуметтік-мәдени құзіреттілікті қалыптастырудың дәл осы кезеңінде мұғалім белгілі бір проблемаларға тап болады:
- Өлкетануға танымдық қызығушылықтың төмен деңгейі.
- Ағылшын тілі арқылы туған өлкенің мәдениетін таныстыра алмау.
- Тұрғылықты аймақтың және Оқытылатын тіл елдерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктерін анықтай және салыстыра алмау [1].
Осы мәселелерді шешу барысында және нәтижесінде білім алушылардың әлеуметтік-мәдени даму деңгейін арттырудың мүмкін әдістерінің бірі ағылшын тілі сабақтарында ұлттық-аймақтық компонентті енгізу болуы мүмкін.
ГОСО-ның жаңа стандарттары білім алушылардың жеке және әлеуметтік-мәдени дамуының қажеттілігін, аймақтың тарихи-мәдени ерекшелігін ескере отырып, оқыту құралдары мен формаларын қолдануды білдіретін білім берудің ұлттық-аймақтық мазмұнын баса көрсететіндіктен, қазіргі уақытта алдыңғы қатарға шығады [2]. Өйткені, бұл патриотизмді, өз мәдениеті мен басқа елдердің мәдениетін құрметтеуге, толеранттылыққа, мәдениетаралық диалог пен ынтымақтастыққа дайын болуға көмектесетін білім.
Ұлттық-аймақтық компонентті іске асыру пәнаралық интеграциямен үнемі байланысты, өйткені сабақта география, тарих, әдебиет, музыка және туған өлке мәдениетінің басқа компоненттері туралы материалдарды қолдануға әкеледі. Шет тілі оқу пәні ретінде өзінің «пәнсіздігіне» байланысты мазмұнның мұндай модификациясына ашық [3]. Басқаша айтқанда, оны оқытудың мақсаты объективті әлем туралы білім беру емес, тақырыбы әр түрлі болуы мүмкін және сыртқы жағынан енгізілуі мүмкін байланыс пен сөйлеу әрекетін жүзеге асыру. Сонымен қатар, ағылшын тілін оқыту кезінде өлкетану тақырыбындағы ақпаратты қолдану оқытуды жекелендіруге мүмкіндік береді, өйткені ол шетелдік қарым-қатынасты студенттердің жеке тәжірибесіне жақындатады және оларға күнделікті өмірде кездесетін ақпарат пен фактілерді ауызша қарым-қатынаста қолдануға мүмкіндік береді.
Ұлттық-аймақтық компонентті ескере отырып, оқу материалының мазмұны келесі өлшемдерге сәйкес келуі керек:
- Білім алушылардың жалпы мәдени білім деңгейін арттыруға, ұлттық-мәдени құзыреттілік базасын қалыптастыруға ықпал ететін әлеуметтік-мәдени құндылық, бұл оқытылатын тілдің негізгі әдет-ғұрыптары, дәстүрлері, Ел болмысы туралы тұтас білім жүйесін білдіреді.
- Елтану құндылығы.
- Өзектілігі, яғни оның қазіргі заман дәрежесі және қоршаған шындыққа бағдарлануы.
- Оқу материалының тартымдылығы.
- Функционалдылық-сөйлеу әрекетінің барлық аспектілерін оқытуда қолдану мүмкіндігі [4].
Әлеуметтік — мәдени құзіреттілікті қалыптастыру мақсатында шет тілін оқыту процесінде қолданылатын негізгі материал — бұл көркем, елдік және тақырыптық мәтіндер, өлеңдер, әндер, диалогтар, сұхбаттар, бейне және аудио материалдар кіретін оқу мәтіні. Сонымен қатар, оқу мәтіні шынайы болуы керек, өйткені дәл осы фактор білім алушылардың мотивациясын едәуір арттырады.
Қазақстан Республикасының мектептерінде ағылшын тілін оқытуда ұлттық-аймақтық компонентті енгізу кезінде мұғалімге кең мүмкіндіктер ашылады.
Көркем мәтіндер ретінде Қазақстан Республикасының көрнекті жазушылары мен ақындарының Абай Құнанбаев, («Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі») [5] және Мағжан Жұмабаев («Мағжан өлеңдері») сияқты шығармаларының аудармалары пайдаланылуы мүмкін [6].
Түпнұсқалық елдік материалдар тобына келесі оқулықтардан мақалалар мен жеке үзінділер кіруі мүмкін: “Ethnic Groups of Europe: encyclopedia” [7], «Ұлы даланың ежелгі тарихының этномәдени төркіндері» [8], “Native Peoples of the World: an encyclopedia of groups, cultures and contemporary issues” [9], «Таласские памятники древнетюркской письменности» [10], «Тайна руники: Графический дизайн в эзотерической рунной концепции бога Тенгри, сокрытой в знаках рунического письма, в родовых тамгах и в символах геометрического генеза» [11].
Білім алушылардың қызығушылығын арттыруға және материалды игеру сапасын жақсартуға ықпал ететін бейнелерді пайдалануға ерекше назар аудару керек. Зерттеу жұмысы барысында біз «Рухани жаңғыру» мемлекеттік бағдарламасы аясында Pacific Asia Tourism Association шығарған “Travelstan” [12] сияқты бейнематериалдарды атап өттік. Бірінші бейненің мысалын қолдана отырып, ұлттық-аймақтық бояуы бар бейнені пайдалану әдісін қарастырайық.
“Travelstan” бейнеролигін көрер алдында, ең алдымен, онда қолданылған тиісті атаулардың және басқа да таныс емес сөздер мен сөз тіркестерінің семантикалық мағынасын ашу, сондай-ақ олардың хор режимінде айтылуын пысықтау ұсынылады.
Видеофрагментті көргеннен кейін білім алушыларға мәтіннің жалпы түсінігін сынайтын сұрақтарға жауап беру ұсынылады:
What is the your ideal Travelstan?
How Travelstan can help you?
Бейнені екінші рет көруге келетін болсақ, оның мақсаты Мәтінді егжей-тегжейлі түсіну болады, оны тексеру келесі сұрақтардың көмегімен жүзеге асырылады:
What is the Kazakhstan?
Who are the Kazakhstany people?
Бейнематериалдағы соңғы жұмыс дайындалған сөйлеуді дамытуға бағытталған жаңа лексиканы қолдана отырып, қайталау жасауды қамтиды.
Ағылшын тілді елдердің фольклорын зерттеу және соның салдарынан оны қазақ және орыс фольклорымен салыстыру білім алушылардың әлеуметтік-мәдени құзіреттілігін қалыптастыруда да маңызды рөл атқарады. Фольклордың осындай компоненттерінің бірі — басқа адамдардың менталитеті мен ойлау тәсілімен танысуға мүмкіндік беретін, сонымен қатар маңызды тәрбиелік функцияға ие мақал-мәтелдер.
Аудиторияда мақал-мәтелдермен жұмыс олардың аудармасын және қазақ және орыс тілдерінде хат алмасуды іздеуді қамтуы мүмкін. Мысалдар келтірейік:
Chase two hares, catch neither. — Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді. — За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь.
A friend in need is a friend indeed. — Кімнің адал дос, кімнің жалған дос екенін — басыңа іс түскенде білерсің. — Друг познается в беде.
Make hay while sun shines. — Темірді қызғанда соқ. — Куй железо пока горячо.
A honey tongue, a heart of gall. — Тілі тәтті, көңілі қатты. — Мягко стелет да жестко спать.
Ұлттық-аймақтық компонентті шет тілін оқыту процесіне біріктірудің тағы бір тәсілі — сөйлеу құзіреттілігін дамытуға, туған жер туралы білім деңгейін арттыруға, сонымен қатар микро топтарда жұмыс істеуді үйренуге және іздеу дағдыларын игеруге мүмкіндік беретін жобалық қызмет. Кез-келген жобалық жұмыс мақсат қоюдан басталады. Жобаны ұлттық-аймақтық материалмен жұмыс істеу тәсілі ретінде қарастыра отырып, біз білім беру мақсаты ретінде студенттерде кіші Отан туралы түсінік қалыптастыруды, оқыту мақсатын — тақырып бойынша білімді шоғырландыруды және әртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс істеу дағдыларын игеруді, ал тәрбие мақсаты — білім алушылардың өз ұлтының құрдастарымен және өзге ұлт өкілдеріме қарым-қатынасына ықпал етуді атап өттік. Мақсаттарды анықтау кезеңі ұйымдық бөлімнен тұрады, оның барысында сыныпты микро топтарға бөлу және олардың арасында жобалар тақырыптарын бөлу жүзеге асырылады. Жобалық жұмысты орындау үшін студенттерге келесі тақырыптарды ұсынуға болады:
a) “My Motherland”;
b) “My lovely city”;
c) “My village”;
d) “Famous people of Kazakhstan”;
e) “Cultural monuments of the Republic of Kazakhstan”
f) “History of my Homeland”;
g) “Nature of my native land”;
h) “National diversity of the Republic of Kazakhstan”.
Жобаларды таныстыру және қорғау әртүрлі нысандарда, мысалы, бейне репортаж, газет мақаласы, плакат, сұхбат және т. б. түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.
Осылайша, білім алушылар арасында әлеуметтік-мәдени құзіреттіліктің қалыптасуын шет тілін оқыту мазмұнында ұлттық-аймақтық компонентті пайдаланбай елестету мүмкін емес. Оны оқу процесіне біріктірудің негізгі әдістерінің бірі — түпнұсқа материалдармен жұмыс істеу, сонымен қатар фольклормен ана мәдениетімен салыстыра отырып, оқытылатын тілдің фольклорымен танысу. Оқытудағы осындай тәсілдерді іске асыру білім алушылардың жалпы уәждемесіне оң әсер етеді, басқа елмен танысуға және туған өлкенің мәдениетін терең түсінуге мүмкіндік береді және мәдениетаралық диалогқа дайындайды.
Әдебиет:
- Вылегжанина Е. А., Фоминская С. П. Использование краеведческого материала в процессе обучения иностранному языку // Молодой ученый. 2018. № 3. С. 186–188.
- Об утверждении государственных общеобязательных стандартов образования всех уровней образования// Министра образования и науки Республики Казахстан [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1800017669
- Зимняя И. А. Психология обучения иностранным языкам. М.: Просвещение, 1991. 222 с.
- Оларь Ю. В. Формирование социокультурной компетенции младших школьников // Вестник Шадринского государственного педагогического университета. 2017. № 3. С. 89–94.
- Құнанбаев Абай, Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі// «Восточная» баспасы 1909 ж.
- Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd». ЖШС, 2010 жыл. ISBN 9965–26–096–6
- Cole, Jeffrey E. Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia. Santa Barbara: ABCCLIO, 2011. 442 p.
- Жарылқап Бейсенбайұлы: Ұлы даланың ежелгі тарихының этномәдени төркіндері.- Алматы: «Қазақпарат» ЖШС,2017 жыл. ISBN 978–601–03–0468–0
- Denver, Steven L. Native Peoples of the World: An Encyclopedia of groups, cultures and contemporary issues. Armonk: Sharpe Reference, 2013. 1056 p.
- Батманов И. А. Таласские памятники древнетюркской письменности. Фрунзе, 1971. С.30
- Досанов Т. Тайна руники: Графический дизайн в эзотерической рунной концепции бога Тенгри, сокрытой в знаках рунического письма, в родовых тамгах и в символах геометрического генеза. — Алматы, 2009. С. 17.
- Travelstan [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://www.youtube.com/watch?v=1r0XjBIv1Uo
