Соңғы жылдары шағын кешенді ауыл мектептеріндегі оқушылардың президенттік сынамаларды тапсыруға дене дайындық деңгейлері төмен болып отыр.Бұл көрсеткішті мұғалімнің шеберлігінің, білімінің, іскерлігінің төмендігінен деукерек.Сабақ құрылымдарының дұрыс ұйымдастырылмауы және сабақ уақытын тиімді пайдаланбаудың әсерінен оқушылар жылдамдық,ептілік, төзімділік,икемділік дене қасиеттерінтиісті деңгейде қалыптастыра алмайды.Бұл аталған дене сапалары қимыл-қозғалысқа, ойындарға қатысу арқылы ғана жүзеге асып отырады. Сондықтан мақалада болашақ шағын кешенді ауыл мектептерінде дене шынықтыру мұғалімі болып жүмыс жасайтын мұғалімдеге дәстүрлі емес жаттығуларды қолдану арқылы оқушылардың қозғалыс іскерлігін қалыптастыру жолдары қарастырылады.
Болашақ денешынықтыру мұғалімдерінің дене және техникалық дайындығы бағдарламадағы оқу материалдарын меңгеру үдерісінде жүзеге асатыны белгілі.
Оқушылардың қозғалыс іскерлігі мен қимыл дағдыларын қалыптастыру дене тәбиесінің негізгі мәселерінің бірі болып табылады [1].
Қандай да бір нақты жаттығуды орындау техникасын меңгеру, мысалы, волейболдағы допты беру немесе баскетболдағы допты себетке түсіру ғана нәтиже болып есептелмейді, нәтиже сондай-ақ, қозғалыс сауаттылығы мен көзбен мөлшерлеуді дамыту, қозғалыстың қимыл-қозғалыстың жаңа түрлерін жылдам үйрену, адамның жүйке-техникалық және вегетативтік қызметтерін дамыту болып табылады [2].
Қозғалыс іскерлігі спортпен шұғылданушыға тиімді қозғалыс жасау үшін керек.Ал, қозғалыс іскерлігін қалыптастыру денежаттығуларын орындау арқылы жүзеге асады.Оқушыда бұл қабілет әртүрлі спорттық және қимыл ойындары, дене жаттығулары көмегімен дамиды.Оқушылардың жетілуі белгілі бір жаттығумен немесе әртүрлі жағдайларға байланысты бірін бірі алмастыра алатын жаттығулар тобымен қалыптасуы мүмкін.Осыған байланысты қозғалыс іскерлігінің төрт түрі анықталды:
Бірінші түрі - қойылған шартқа сәйкес қозғалыс әсерін дәл орындау іскерлігі.Іскерліктің бұл түрі гимнастика жаттығулары,жеңіл атлетика және кеңістікті күш параметрлері белгіленген арнайы жаттығулар арқылы қалыптасады.
Екінші түрі - тез өзгеретін,күтпегенжағдайда тиімді әсер жасау икемділігі.Іскерліктің бұл түрі түрлі спорттық ойындар арқылы қалыптасады.Бұл қозғалыс іскерлігінің нәтижесі тиісті әрекетті жедел таңдау және оны тез орындауда байқалады.
Үшінші түрі - қарсыластың қарсы әрекеті жағдайында жасалған тиімді әрекеттің қозғалыс іскерлігі.Іскерліктің бұл түрі күрес,бокс сынды спорт түрлерімен дамиды.
Төртінші түрі - қарқынды бұлшық ет еңбегі жағдайындағы әрекет бағдарламасын тез анықтайтын қозғалыс іскерлігі.Іскерліктің бұл түрі бағдарлау арқылы дамиды.
Оқушының бойында аталған барлық төрт қасиетті қалыптастыру қажет, өйткені олар барлығы бірге болған жағдайда ғана қозғалыс, ой-әрекеті және қозғалыс сауаттылығын дамытуға әсер етеді.Сондықтан шағын кешенді ауыл мектебінің жағдайын ескере отырып, бірін-бірі алмастыратын жаттығулар түрін таңдауға болады.
Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыратын дидактикалық жеңіл атлетика, гимнстика, спорттық ойындары жаттығулары арқылы қалыптасады.Бірақ, бұл жаттығуладың белгілі-бір дәрежедегі кемшіліктері бар. Шағын кешенді ауыл мектептерінде дене шынықтыру сабағында оны пайдалану қиын, өйткені мектеп бағдарламасына енген волейбол, баскетбол,футбол сияқты ойын түрлеріне белгілі-бір қатысушылар саны қажет,оған шағын кешенді ауыл мектептерінде мүмкіндік жоқ.Жеңіл атлетикалық және гимнастикалық жаттығулар толық кешенді мектептердегі әдістермен орындала алмайды,өйткені сабақтағы оқушылардың дене жасы мен дене дайындығында айырмашылықтар бар [3].
Шағын кешенді ауыл мектептерінде жұмыс істейтін мұғалімдерді дайындағанда жұппен немесе жеке орындалатын жаттығулар нәтиже көрсетті.Спорттық ойындардан бадминтон,үстел теннисі,ырғақты және атлетикалық гимнастика,серігімен бірлесіп жұмыс жасау барысындағы іскерлік пен дағдыларды қалыпастыру үшін жекпе-жек элементтері бар ұлттық қозғалыс ойындары пайдаланылады
Жаттығуларды орындау техникасына үйретудің дидактикалық іскерлігі іскерліктің жалпы тобы ретінде қарастырылды.Оның ішінде іскерліктер бөлініп көрсетілді:
· жаттығуларды орындау техникасын түсіндіру;
· жаттығуларды көрсету;
· жеке ерекшелітерін ескере отырып оқыту әдісін таңдау;
· қателіктерді анықтау және түзету;
· қозғалыс іскерліктерінің қалыптасуын бақылау және басқару.
Жаттығуды көрсетудің дидактикалық іскерлігі дененің тіреу нүктесінің орнын белгілеу арқылы жаттығуды толық немесе бөлшектеп дұрыс орындау іскерлігінен құралады.
Жеке жаттығуларды үйретудің түрлерін таңдаудың дидактикалық іскерлігі жаттығуларды көрсетіп, оған ерекше көңіл бөлуге жағдай жасау арқылы, оқушының мүмкіндігін ескере отырып толық немесе бөлшектеп дұрыс орындау іскерлігінен құралады.
Қателерді анықтау және жөндеу іскерлігіне көп кездесетін қателердібілу,белгілі бір оқушының қателігін анықтау және оны жоюдың дайындық және бейімдеу жаттығуларын пайдалану арқылы тиімді әдістерін қолдану іскерлігі жатады.
Қимыл-қозғалыс іскерлігін басқару және бақылаудың дидактикалық іскерлігі қимыл-қозғалыс іскерлігі мен дағдылардың деңгейін бағалаудан сәйкесінше оқыту үдерісін түзетуден құралады.
Жеке іскерліктерді игерудің әртүрлі дәрежеде болуы тәжірибе арқылы белгіленеді.Тәжірибе теннис добын лақтыру барысында қозғалыс әрекетіне үйретудің іскерлігін бағалау мақсатындажүргізілді.Тәжірибиеге жұмыс тәжірибиелері үш жыл мен он жыл арасындағы 42 дене шынықтыру мұғалімдердері(ерлер) қатысты.Нәтижелер 1-кестеде берілген.
|
№ |
Жеке іскерліктер |
Барлығы |
Баға алған мұғалімдер саны |
|||
|
қанағат-сыз |
қанағат-лық |
жақсы |
||||
|
1 |
Орындау техникасын түсіндіру |
42/100% |
7/17% |
31/74% |
4/9% |
|
|
2 |
Жаттығуды көрсету |
42/100% |
- |
26/55% |
19/45% |
|
|
3 |
Үйрету әдісін таңдау |
42/100% |
5/12% |
27/65% |
9/23% |
|
|
4 |
Қатені анықтау және жөндеу |
42/100% |
17/41% |
21/50% |
4/9% |
|
1-кесте. Теннис добын лақтыру техникасын үйрету іскерлігі деңгейінің бағасы.
Кестеде көрініп тұрғандай, денешынықтыру мұғалімдері дене жаттығуын үйретудің жеке іскерліктерін біршама игерген. Мұғалімдердің 45%-ы жақсы баға алды.Бірақ жаттығуларды орындау техникасын үйретуде мұғалімдердің 9%-ы ғана жақсы бағаланды. Оқытудың әдісін таңдауда мұғалімдердің 23%-ы жақсы баға алды. Мұғалімдердің нашар меңгерген іскерлігі – қатені анықтау және жөндеу болды. Мұнда мұғалімдердің 41%-ықанағаттанарлықсыз баға алды. Мұғалімдер деңгейлерінің әртүрлілігі олардың дене дайындығы, спортқа мамандануы, тілді және спорттық терминдерді меңгеруі, жекелеген және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты анықталды.
Осы дидактикалық іскерліктерді тәбиелеу үшін екі оқу тәртібі белгеленді: 1) дидактикалық әрекеттерді оқытудың әдістемелік негіздері; 2) мектептіңдене тәрбиесі бағдарламасының жаттығулары, ырғақты және атлетикалық гимнастика, бадминтон, үстел теннисінің қозғалыс іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру және орындау техникасын үйрету әдістемесі.
Болашақ шағын кешенді ауыл мектептерінде жұмыс жасайтын дене шынықтыру пәнінің мұғалімдері жоғарыда аталған (күрделі спорттық құрал-жабдықтарды қажет етпейтін) дәстүрлі емес жаттығуларды мектептің оқу бағдарламасына енгізіп жұмыс жасаған жағдайда оқушылардың дене шынықтыру мен спортқа деген қызығушылығы артып, дене сапалары жетіліп, қимыл дағдылары қалыптасатынын тәжірибе нәтижелері көрсетті.
Әдебиет:
1. Беляева Н.Т., Виленский М.Я. Самовоспитание средствами физической культуры в системе профессиональной подготовки буд ущего учителя //Роль физического воспитания в личности будущего специалиста, часть 1. – Таллин, 1982. – С. – 9-10.
2. Вайнбаум Я.С. Дозирование физических нагрузок школьников. – М.: Просвещение, 1991. – 64 с.
3. Переверзев В.С. Развитие способности школьников 7-8 классов управлять двигательными действами как фактор повышения эффективности уроков физической культуры: автореф. дис... канд. пед. наук. – М.: 1985. – 24 с.
