Сирожуддин Ўшийнинг “Нисоб ал-ахбор” асари Мовароуннаҳр ҳадис илмига оид муҳим манба

Мазкур мақолада ҳанафий-мотуридий мазҳабининг машҳур олимларидан бири аллома Сирожуддин Ўший (569/1173)нинг ҳадис илмига оид “Нисоб ал-ахбор” асари ҳамда унинг қўлёзма нусхасида мавжуд ҳадис илми, ровийлар ва ҳадис тўпламлари тўғрисида келтирилган маълумотлар тўғрисида сўз юритилган.

Калит сўзлар: Ўш, Фарғона, ҳадис, фиқҳ, тўплам, шарҳ, ҳавола.

Эта статья посвящена работе «Нисаб аль-Ахбару» известного ученого-хадисоведа Сираджуддина Оши (569/1173), который является известным ученым направления Ханафитов-Матуриди, и предоставляет информацию о науке хадисов, коллекционеров и хадисов в своей рукописи.

Ключевые слова: Ош, Фергана, хадис, юриспруденция, сборник, комментарий, ссылка.

This article deals with the work of the famous scholar of the Hanafi-Maturidi School Sirajuddin Oshi (569/1173) “Nisab al-Akhbar”, and it provides information about the existing science of hadith, its narrators and hadiths collections in his manuscript.

Keywords: Osh, Ferghana, hadith, jurisprudence, collection, commentary, link.

“Нисоб ал-ахбор” асари фарғоналик фақиҳ, муҳаддис ва мутакаллим Сирожуддин Али ибн Усмон Ўший Фарғонийнинг турли мавзуларга оид ҳадис тўплами бўлиб, муаллиф томонидан милодий 1173-йилда Ўш шаҳрида ёзиб тугатилган.

Манбаларда Али ибн Усмон Ўшийнинг туғилган санаси билан боғлиқ маълумотлар учрамайди. Фақиҳнинг вафот этган санаси сифатида 575/1179 йил [1] кўрсатилади [2]. Ўшийнинг туғилган жойи билан боғлиқ аниқ маълумот мавжуд бўлмаса ҳам унинг ҳозирги Қирғизистон ҳудудида жойлашган Ўш шаҳрида туғилгани [3] маълум.

Сирожуддин Ўший ҳадис илмида бир қанча асарлар муаллифи ҳисобланади. Унинг ҳадис илмидаги бош асари “Ғурар ал- ахбор ва дурар ал- ашъор” ҳисобланади. Олим бу ҳақида “Нисоб ал-ахбор” номли бошқа бир ҳадис тўпламида айтади: ““Ғурар ал-ахбор”даги мавзуларнинг кенгайиб кетгани боис уни мухтасар қилган ҳолда “Нисоб ал-ахбор”ни ёздим” [4]. Демак, “Нисоб ал-ахбор” “Ғурар ал-ахбор”нинг ихчамлаштирилган кўриниши экан. Афсуски, “Ғурар ал-ахбор” асари бизгача етиб келмаган.

“Нисобул ахбор” асари қўлёзма кўринишида дунёнинг турли бурчакларида ўндан ортиқ нусхаларда сақланмоқда. Улардан турли номдаги асарнинг қуйидаги тўрт нусхасини санаб ўтиш мумкин:

“Нисоб ал-ахбор”да саҳиҳ ҳадислар билан бирга заиф ва мавзуъий ҳадислар ҳам учрайди. Бунинг сабаби, муаллиф асарда ҳадисларни фиқҳий мавзулар асосида эмас, балки тасаввуфий ва турли фазилатлар каби мавзулар асосида жамлаган. Шу боис улардан ҳукм олинмайдиган, саҳиҳ ва заиф ҳадисларни кетма-кет келтириб ўтаверган. Аслида Ўший ҳанафий мазҳабида унинг фатволаридан кенг фойдаланилган мужтаҳид фақиҳлардан бири ҳисобланади. Олим ҳадислардан ҳукм олиш услубларини чуқур ўрганган. Ҳукм олинмайдиган ҳадисларни келтиришдан мақсад толиби илмларни одоб-ахлоқга ундаш эканини таъкидлайди [5]. Шу сабабли у асардаги ҳадисларнинг иснодига эмас, балки уларда ёритилган мавзуларга аҳамият қаратган.

“Нисоб ал-ахбор”да Ўший ўзи фойдаланган асарларга араб ҳарфлари асосида ҳаволалар қўйиб чиққанини асарнинг муқаддимасида ёзиб қолдирган. Унга кўра, “ع” ҳарфи Муҳаммад Марвазийнинг “ал-Иқноъ” асарига, “ت” ҳарфи “ат-Танбиҳ” асарига, “ج” ҳарфи имом Термизийнинг “ал-Жомеъ” асарига, “ر” ҳарфи Зандавистийнинг “Равза ал-уламо” асарига, “س” ва “ص” ҳарфлари имом Бухорийнинг “Саҳиҳ”ига, “ط” ҳарфи Қози Тусийнинг “Табақот”ига, “ن” ҳарфи “Уюн аол-масоил”ига, “ا” ҳарфи Абу Абдуллоҳнинг “Ғариб” асарига, “ف” ҳарфи “Фирдавс ал-ахбор”, “ل” ҳарфи “ал-Луълуиёт”га, “م” ҳарфи Ўшийнинг ўзи таълиф этган “Муснаду Анас” асарига, “و” Воситийнинг “Матну ал-Воситий” асарига, “ك” ҳарфи “Канз ал-ахбор” асарига, “ي” ҳарфи эса Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Хаффоф Сарахсийнинг “Китоб ал-Йавоқит”асарига ишора қилади.

“Нисоб ал-ахбор”га “Машориқ ал-анвор шарҳу Нисоб ал-ахбор”, “Савоқиб ал-ахбор” ҳамда “Явоқит ал-ахбор” каби муаллифлари номаълум шарҳлар ёзилган. Ушбу шарҳларнинг “Нисоб ал-ахбор” каби ҳанузгача замонавий нашрлари тайёрланмаган ва чуқур таҳлил этилмаган. Шу боис баъзи манбаларда юқоридаги шарҳлар ҳам Сирожуддин Ўшийнинг ўзига тегишли экани зикр этилади [5, Б.18].

Ушбу асарнинг ҳадис илмини ўрганишдаги аҳамияти шундаки, Ўший асарда ўзи ёд олган 15 ҳадис тўпламидан унга кимлар “ижоза” (диплом) берганидан тортиб, ўша манбанинг муаллифига қадар бўлган устозлари силсиласини санаб ўтади. Бу эса кўплаб ҳадис тўпламларида учрамайдиган нодир маълумот ҳисобланади. Ушбу асар 15та ҳадис тўпламининг Сирожуддин Ўшийга қадар оғзаки тарзда ёддан етиб келган муҳаддислар силсиласини аниқлаш имконини беради.

Ўший ҳадис илмига оид ўзининг яна бир асари “Муснад Анас ибн Молик” асарида Анас ибн Молик (р.а)дан 300га яқин ҳадисни икки йўл: Носируддин Муҳаммад ибн Сулаймон ва Абдуллоҳ ибн Умар ибн Саъд Толиқоний тариқлари орқали ривоят қилганини айтади [6]. Бундан ташқари олим 1001та ҳадисни қамраб олган “Нисоб ал-ахбор” асарида ўзи ривоят қилган ҳадсиларни жамлаган [7]. Мазкур ҳадисларнинг санадини келтириш жараёнида ўзи ҳадис эшитган ҳадис ровийлари исмларини зикр қилиб ўтади. Шу боис Сирожуддин Ўшийнинг муҳаддис олим бўлиб етишида кўплаб ҳадис ровийларидан ҳадис эшитгани ва унинг ушбу илм соҳасидаги устозлари кўпчиликни ташкил қилиши борасида хулоса қилиш мумкин.

Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш мумкинки, Сирожуддин Ўший “Нисоб ал-ахбор” асарида ҳадис тўпламларининг Мовароуннаҳр ҳудудида ривоят асосида нақл қилиниши борасида қимматли маълумотлар бериб ўтилган. Асарда санаб ўтилган 15та ҳадис тўпламларининг ровийларини билиш орқали минтақада ушбу манбаларни ўрганиш ўз даврида муҳим аҳамият касб этганини аниқлаш мумкин. Аллома Ўший ҳадис тўпламларидан саралаб олган ҳадислар фиқҳий мавзуларда эмас, балки ахлоқий ва фазилатлар мавзусида тартибланган. Шунга кўра асар ахлоқий мавзуда тўпланган кам сонли ҳадис тўпламлар сирасига киради. Мазкур асар XII Мовароуннаҳр ҳадис илми ривожи тўғрисида маълумотларни берувчи қимматли манба бўлиб, уни ўрганиш ҳамда замонавий нашрини тайёрлаш ҳадисшунослик соҳасида олиб борилиши зарур бўлган тадқиқот ишларидан бири ҳисобланади.

Адабиёт:

1. Котиб Чалабий. Кашф аз-зунун. Байрут: Дор иҳё ат-турос ал-арабий, 2-жилд. -Б.1350.
2. Жорқинбой Себетов. Ûşî‟nin Fıkıh İlmindeki Yeri. –Б.6.
3. Жамил Фоиқ ас-Содиқий. Абу Муҳаммад Сирожуддин ал-Ўший/Мавсуату алам ал-уламо ва ал-удабо ал-араб ва ал-муслимин. –Байрут: 2007, 2-жилд. –Б.563.
4. Ўший. Нисоб ул-ахбор, Истанбул қўлёзмаси, вар. 5a
5. Сирожуддинали ибн Усмон Ўший. Фатово ас-сирожиййа. ЖАР: Дор улум аз-Закариё, 2011. –Б.602.
6. Ferhat Gökçe. Ali b. Osman el-Ûşî ve Müsnedü Enes isimli eseri/Din bilimleri akademik araştirma dergisi, 2018. cilt 18. –b.39–40.
7. Ûşî. Nisâbü’l-Ahbâr, (Mehmet Sait Toprak, Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâb’ul-Ahbâr’ı ile birlikte) s. 21.